धूम्रपान आरोग्यासाठी किती घातक आहे हे सर्वांना ठाऊक आहे. म्हणूनच सिगारेटच्या पाकिटांवर मोठ्या अक्षरात ‘धूम्रपान आरोग्यासाठी घातक आहे’ असा इशारा लिहिलेला असतो. तरीसुद्धा अनेक जण स्वतःला सिगारेटपासून रोखू शकत नाहीत. कारण ती एक सवय असून हळूहळू ती व्यसनात बदलते.
हेच चित्र आज अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड म्हणजेच पॅकेज्ड जंक फूड, फास्ट फूड आणि मसालेदार स्नॅक्सचे दिसत आहे. बहुतेकांना माहीत असते की हे पदार्थ आरोग्यासाठी हानिकारक आहेत. तरीही चिप्स, बर्गर किंवा कोल्ड्रिंक्स समोर आल्यावर स्वतःला थांबवणे कठीण जाते. कारण असे पदार्थ मेंदूवरही व्यसनासारखा परिणाम करतात.
ब्रिटिश मेडिकल जर्नलमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या अभ्यासानुसार, अल्ट्रा-प्रोसेस्ड अन्नाचे व्यसन अल्कोहोल किंवा तंबाखूच्या व्यसनासारखेच असू शकते.
जंक फूड का वाटते इतके चविष्ट?
ज्येष्ठ आहारतज्ज्ञ श्वेता शर्मा, सर गंगा राम रुग्णालय, दिल्ली सांगतात –
जेव्हा आपण पिझ्झा, चिप्स किंवा सॉफ्ट ड्रिंक्स घेतो तेव्हा मेंदूत डोपामाइन नावाचे ‘फील गुड’ रसायन सोडले जाते. त्यामुळे आपल्याला तात्पुरता आनंद मिळतो आणि पुन्हा ते खावेसे वाटते. अशा पदार्थांमध्ये जास्त फ्लेवर्स व केमिकल्स मिसळले जातात जे मेंदूला उत्तेजित करून पुन्हा पुन्हा खाण्याची इच्छा निर्माण करतात.
धूम्रपानासारखे व्यसन कसे?
जंक फूड मेंदूच्या रिवॉर्ड सिस्टमला धूम्रपान वा ड्रग्जप्रमाणेच सक्रिय करते. त्यामुळे ते मूड बदलण्यासाठी किंवा ताण कमी करण्यासाठी वारंवार खाल्ले जाऊ लागते. हळूहळू ही सवय व्यसनात बदलते आणि त्यातून बाहेर पडणे अवघड होते.
व्यसनाची लक्षणे
- वारंवार तेलकट, तळलेले वा पॅकेज्ड पदार्थांची मागणी करणे
- घरगुती अन्न न आवडणे
- भूक नसतानाही बर्गर, पिझ्झा, चिप्स खाण्याची इच्छा होणे
ही लक्षणे दिसली तर ते जंक फूडच्या व्यसनाचे संकेत असू शकतात. वेळेत सवय बदलली नाही तर लठ्ठपणा, मधुमेह, हृदयविकार यांचा धोका वाढतो.
मेंदूवर परिणाम
ऑस्ट्रेलियाच्या RMIT विद्यापीठाच्या अभ्यासानुसार, फक्त ५ दिवस गोड पेये, केक किंवा कुकीज खाल्ल्यानेही मेंदूतील भूक नियंत्रित करणाऱ्या भागात जळजळ (न्यूरोइन्फ्लेमेशन) होऊ शकते. यामुळे पोट भरलेले असतानाही वारंवार खाण्याची इच्छा निर्माण होते.
व्यसनापासून बचावासाठी 7 टिप्स
- इच्छाशक्ती वाढवा – सर्वात महत्त्वाचा उपाय म्हणजे स्वतःवर नियंत्रण.
- हळूहळू पर्याय बदला – चिप्सऐवजी फळे, सॅलड, नट्स खा.
- घराबाहेर पडताना तयारी ठेवा – निरोगी स्नॅक्स सोबत ठेवा.
- लहान बदल करा – दररोज थोडेसे जंक कमी करत जा.
- मुलांमध्ये सवय टाळा – रंगीत, चविष्ट पदार्थांपेक्षा घरगुती स्नॅक्स द्या.
- नियम ठेवा – जंक फूड फक्त आठवड्यातून एकदा, तेही कमी प्रमाणात.
- सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवा – जंक फूड बंद न करता मर्यादित प्रमाणातच घ्या.
तत्वतः निष्कर्ष
जंक फूड पूर्णपणे टाळण्याची गरज नाही, परंतु त्याचे नियंत्रण ठेवणे अत्यावश्यक आहे. नाहीतर सिगारेटसारखेच हे व्यसन शरीर व मेंदू दोन्हीवर परिणाम करून गंभीर आजारांचे कारण ठरू शकते.
