पुणे शहराच्या इतिहासात १२ जुलै १९६१ हा दिवस एक ऐतिहासिक आणि हृदयद्रावक घटनेने कोरला गेला आहे. याच दिवशी पानशेत धरण फुटले, आणि त्यानंतर काही तासांतच पुणे शहरात भीषण महापूर आला. हा पूर इतका विनाशकारी होता की त्याने पुण्याच्या भौतिक, आर्थिक, सामाजिक, आणि ऐतिहासिक रचनेला जबरदस्त हादरा दिला.
🔷 पानशेत धरण फुटण्यामागील पार्श्वभूमी
पानशेत धरण (Panshet Dam), पुण्याच्या पश्चिमेस, मुठा नदीवर बांधले जात होते. हे धरण १९५८ मध्ये पूर्ण होण्याच्या मार्गावर होते, पण त्यामध्ये काही बांधकामाच्या त्रुटी होत्या – विशेषतः सिमेंटऐवजी माती आणि खडी मिश्रित मुरूमाचा वापर केल्याने धरणाची भिंत कमकुवत राहिली. मुसळधार पावसामुळे धरण ओव्हरफ्लो झाले, आणि १२ जुलैच्या सकाळी धरण फुटले.
🔷 विनाशाचा तांडव – पुण्यातील स्थिती
धरण फुटल्यानंतर काही तासांतच मुठा नदीच्या पात्रात प्रचंड जलप्रवाहाने धडक दिली. शहरातील नद्यांच्या किनाऱ्यावरची घरे, वाडे, दुकाने, शाळा, ग्रंथालये, गोदामे, रस्ते, सार्वजनिक सेवा – हे सर्व काही काही मिनिटांत पाण्याखाली गेले.
प्रमुख नुकसान :
-
🏚️ ७५० पेक्षा अधिक घरे पूर्णपणे उद्ध्वस्त
-
👨👩👧👦 २६,००० कुटुंबांचे मोठे नुकसान
-
🏚️ १०,००० कुटुंबे बेघर
-
🛍️ १६,००० दुकाने आणि त्यातील माल नष्ट
-
📚 सरकारी आणि खासगी संस्थांचे दस्तऐवज, ग्रंथालये, फाईली, नोंदी नष्ट
-
🛣️ रस्ते, पाणीपुरवठा, सांडपाणी व्यवस्था पूर्णपणे ठप्प
-
☎️ दूरध्वनी सेवा खंडित
-
🧱 पुरात ऐतिहासिक वास्तूंना मोठा फटका
🔷 मृत्यू आणि जखमी
या पुरामध्ये अनेक नागरिकांचा बळी गेला. मृतांचा नेमका आकडा आजही स्पष्ट नाही, पण तेव्हा अंदाजे १,००० हून अधिक लोक दगावले असावेत, अशी शक्यता व्यक्त केली गेली होती. अनेक प्राण्यांचाही मृत्यू झाला.
🔷 मदतीचा ओघ
या दुर्घटनेनंतर संपूर्ण देशभरातून मदतीचा ओघ पुण्याकडे वळला. अनेक सामाजिक संस्था, स्वयंसेवी संघटना, शाळा, महाविद्यालये आणि सामान्य नागरिकांनी अन्न, कपडे, औषधे, आर्थिक मदत पाठवली.
-
लष्कराच्या जवानांनी आणि एनसीसी कॅडेट्सनी मदतीचे कार्य सुरू केले
-
दैनंदिन गरजांपासून पुनर्वसनापर्यंत मोठी यंत्रणा राबवण्यात आली
-
महापालिकेच्या मदतीने धान्यवाटप, आरोग्य तपासणी, निवारा केंद्रे उभारली गेली
🔷 पुनर्वसन
राज्य सरकारने युद्धपातळीवर काम करत पुनर्वसनासाठी नवी वसाहत वसवण्याचे काम सुरू केले. यातून पुढील भाग निर्माण झाले :
-
दत्तवाडी वसाहत
-
सेनादत्त नगर (राजेंद्रनगर)
-
पर्वतीदर्शन
-
शिवदर्शन
-
एरंडवणे पुनर्वसन क्षेत्र
🔷 पानशेत पुराचे आजचे स्मरण
-
आजही पानशेतचा पूर पुणेकरांच्या मनात भीषण आठवणी सोडून गेला आहे.
-
या घटनेने धरण सुरक्षा, नगर नियोजन आणि आपत्ती व्यवस्थापन यांसाठी देशपातळीवर विचार सुरू झाला.
-
प्रत्येक वर्षी काही पुणेकर १२ जुलै या दिवशी पानशेत पूरग्रस्त स्मारकांवर श्रद्धांजली अर्पण करतात.
🔚 निष्कर्ष
पानशेतचा पूर ही एक केवळ नैसर्गिक आपत्ती नव्हती, ती एक बांधकामातील अक्षम्य चुका आणि नियोजनातील त्रुटींचा परिणाम होती. पण पुणेकरांनी या संकटकाळातून नवा आत्मविश्वास घेत पुनः शहर उभं केलं – हीच या शोकांतिकेतील शौर्यगाथा आहे.
